Bergið

Bergið sem er ríkjandi í Kópavogi og á höfuðborgarsvæðinu er kallað Reykjavíkurgrágrýtið. Það er basalt, en basalt er algengasta tegund bergs á Íslandi. Basalt kemur upp í eldgosum. Í samanburði við önnur lönd eru eldgos mjög tíð á Íslandi.

Ísland er eldfjallaeyja.

Reykjavíkurgrágrýtið hlóðst upp á löngum tíma, í mörgum eldgosum. Sennilega er yngsti hluti þess 100-120 þúsund ára. Síðan þá hefur bergið brotnað niður, molnað og flust úr stað. Jarðfræðingar segja að bergið veðrist og rofni. Jöklar hafa verið afkastamestir í því ferli.

Á Náttúrufræðistofu Kópavogs er sýnishorn af Reykjavíkurgrágrýti sem var í grunni hússins.

Berg í Kópavogi - (SH).
Jökullandslag: Ávalar hæðir, útsýni frá Guðmundarlundi - (SH).

Ha, jöklar í Kópavogi?

Kverkjökull er skriðjökull norðan til í Vatnajökli - (SH).

Setjið fingurna á ykkur í hlutverk þykks jökuls og mótið dali og firði í leir. Prófið að setja leirklumpinn að hluta ofan í grunnt vatn sem á að tákna sjóinn. Hvar liggur þá ströndin?

Horfið í kringum ykkur í Kópavogi. Sjáið þið ávalar hæðir?

Ísaldarjökull

Fyrir um það bil þremur milljónum ára hófst ísöld og hún stendur enn. Á jökulskeiðum hennar mynduðust miklir jöklar sem huldu heilu löndin. Á hlýskeiðum ísaldar bráðnuðu jöklarnir og hurfu jafnvel alveg. Þá tók lífríkið kipp. Þannig hafa skipst á jökulskeið og hlýskeið. Álitið er að hvert jökulskeið standi í 80-100.000 ár, en hlýskeiðin í 10-20.000 ár.

Við lifum á hlýskeiði*. Síðasta jökulskeiði lauk fyrir um það bil 10.000 árum. Á síðasta jökulskeiði huldi jökull Ísland og Kópavog þar með.

*Loftslagsbreytingar af mannavöldum bætast ofan á hlýskeiðið sem við lifum núna.

Merki eftir jökulinn

Víða í Kópavogi má sjá merki eftir ísaldarjökulinn. Jöklar hreyfast, taka með sér urð og grjót sem á vegi þeirra verður og skila annars staðar. Það er kraftur í jöklum og séu þeir stórir og þungir geta þeir grafið út heilu dalina og djúpa firði. Jöklar pússa hæðir og lægðir og gera þær ávalar. Það er hið dæmigerða landslag Kópavogs. (Kanna staði: Jökulgarður við Þinghól – jökulrákir, sléttar klappir og hvalbök á Álfhól, Víghólum og Hádegishólum)

Rætt er um ísöld á Vísindavefnum:

Hraun

Í landi Kópavogs, fyrir utan mestu byggðina, má sjá hraun og gíga sem eru yngri en Reykjavíkurgrágrýtið.

Á jarðfræðikorti Íslenskra orkurannsókna er hægt að fá fram upplýsingar um aldur margra hraunanna og hvað þau heita.

Fagradalseldar

Á Reykjanesskaga hefur verið talsverð eldvirkni í nútíma (síðan síðasta jökulskeiði lauk) og mörg hraun runnið. Yfirleitt eru þetta frekar lítil gos. 19. mars 2021 hófst gos í Geldingadölum en þá hafði síðast gosið á skaganum árið 1240. Í lok sumars fór að draga úr gosinu.

3. ágúst 2022 byrjaði að gjósa á ný á svipuðum slóðum. Það gos stóð aðeins í um átján daga.

Næst lét kvika sjá sig þann 10. júlí 2023 við fjallið Litla Hrút. Framan af var gosið nokkuð öflugt en fljótlega fór þó að draga úr því. Þann 5. ágúst gaus ekki lengur.

Mikil jarðskjálftahrina átti sér stað sem náði hámarki 10. nóvember 2023. Þá myndaðist kvikugangur undir Grindavík og rýma þurfti bæinn.

Eldgos urðu við Sundhnúksgíga: 18.-21. desember 2023, 14.-16. janúar 2024, 8.-9. febrúar 2024, 16. mars – 8. maí 2024, 29. maí – 22. júní 2024 og 22. ágúst – 5. september 2024.  Þessi gos eru nálægt Grindavík, Bláa lóninu og Svartsengi, þar sem er jarðvarmavirkjun.

Ætli komi fleiri eldgos á Reykjanesskaga?

Hraun í landi Kópavogs og í næsta nágrenni - (Landslag ehf).
Gosið í Geldingadölum 21. apríl 2021 - (SH).

Þau hraun sem eru næst þéttbýli Kópavogs eru í öðrum bæjarfélögum. – Veltið fyrir ykkur muninum á hrauni og öðru bergi. Sum hraun eru úfin, önnur eru slétt og mynda eins konar hellur. Hvernig gróður er í hraunum? Takið myndir!

>

KENNARAR / FULLORÐNIR

Reykjavíkurgrágrýtið – basalt

Reykjavíkurgrágrýtið svonefnda þekur mikinn hluta Reykjavíkursvæðisins, frá Mosfellsdal í norðri og suður fyrir Hafnarfjörð. Það kom væntanlega upp á mörgum stöðum, einkum á Mosfellsheiði. Eldgosin urðu á hlýskeiði.

Blágrýti og grágrýti er hvoru tveggja basalt. Til viðmiðunar í þeirri skiptingu er aldur og útlit. Jarðfræðingar eru mikið til hættir að nota þessi hugtök, eða flokkun á basalti. Hún þykir ruglingsleg. Víða má sjá þau í eldra fræðsluefni og tímaritsgreinum.

Blágrýti er dulkornótt basalt en grágrýti er smákornótt sem þýðir að kristalkornin eru það stór að þau eru greinanleg með berum augum. Kristallar myndast þegar kólnun er hæg – því stærri kristallar eftir því sem kvikan kólnar hægar. (Getur gerst þar sem kvikan er þykk, t.d. í djúpum dældum).

Hraun

Orðið hraun er haft um eldheitan skríðandi eða rennandi hraunstraum frá eldstöð en jafnframt um kólnað hraun. (Hraun er einnig notað um urðir einkum bergskriður og framhlaup úr fjöllum.)

Vísað er á jarðfræðikort til að kynna sér nánar hraun í nágrenni Kópavogs. Athugið að velja þarf breytur  („velja kortalög“) undir hnappi við kortið.

Tilurð Íslands!

Fara mætti enn lengra aftur í jarðsöguna og fjalla um tilurð Íslands, Atlantshafshrygginn, rekbelti og svo framvegis. Auðvelt er að mynda þá tengingu.

Umfjöllun um þá jarðfræði má m.a. finna hér:

Leirklumpurinn

Verkefnið um leirklumpinn má taka mislangt eftir því hvar nemendur eru á vegi staddir í námi. Fara mætti nákvæmlega út í áhrif jökla og pæla t.d. í grettistökum, jökulgörðum, U laga dölum, skessusætum, tindum á milli tveggja dala o.s.frv. Einnig mætti leitast við að gera líkan af þekktum stað.

Jökullandslag

Myndband sem sýnir jökulrof og -veðrun (á ensku).